رنگ در مساجد و اماکن مقدس

از آن جایی که در سرزمینهای اسلامی مسجد پایگاه اجتماعی مذهب مسلمانان و پناه گاهی برای زندگی پر آشوب شهر به شمار می آمد، به تزیین آن توجه خاصی شده است و می توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی مسجد بوده است.

نگرش به نور و رنگ در معماری مساجد نگرشی عارفانه به توحید است.ذات اقدس احدیت نور مطلق است؛ نوری است که ظلمت مقابل ندارد. اوست نور همه جهان، نور آسمان وزمین، «الله نور السموات والارض» در معماری مساجد، کاشی کاری ها، نقش برجسته ها و شبکه پنجره ها و اسلیمی ها گچ کاری ها ونور و تاریکی های گاه بی گاه نیز نگرشی بدین موضوع است.

بنابراین رنگ در ماهیتهای مختلف در فرهنگ و تمدن اسلامی دارای ارزشهای مادی و معنوی و عرفانی داشته، در عالم تصوف نیز همواره رنگ خرقه ها دارای درجه بندی معنی دار و خاص بوده است.

 رنگ در ادیان

 رنگها در گذشته بیانگر نیروهای خیر و شر بودند، گاه تداعی کننده ابلیس و پلیدی و ناپاکی و گاه نشانه تقدس و پاکی و خیر بودند. همچنین رنگها در ترکیب با فرم های مختلف برای نگهداری بشر از نیروهای شر مورد استفاده قرار می گرفتند. اگر چه ادیان رنگ خاصی ندارند، اما به تبعیت از مختصات خاص اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی گاه رنگ خاصی به آنها نسبت داده شده است.

نسبت دادن یک رنگ به دین و مذهبی خاص از بسترهای مختلفی سرچشمه می گیرد. پیچیدگی های فراوان اندیشه بشری و حیات اجتماعی، شناخت این بسترها را گاه بسیار مشکل می کند. تقدس رنگ زرد در میان بودایی ها، قرمز در میان هندوها و نیز سبز زمردین در میان مسیحیان و فیروزه ای و سبز در میان مسلمانان و ایرانیان) نشان دهنده تفاوت جایگاه رنگها در میان تمدن های بشری است و موید این نکته است که هر رنگ با توجه به بینش و جهان بینی اقلیم و جغرافیا و آیین و مذهب در هر منطقه ای دارای تفاوت است.

در منظر نگاه اسلامی و عرفانی، رنگها منزلت خاصی دارند و هر یک از آنها به منزله نماد یکی از مراحل تعالی و رسیدن به حق تعالی تلقی می شوند. به طور مثال در تاویل های مختلف عارفانه در عالم تصوف و عرفان از جمله هفت اندام لطیف انسان علاالدوله سمنانی تقسیم بندی زیر را شاهدیم:

1. جسم لطیف یا آدم هستی به رنگ سیاه یا خاکستری
2. رده جان حیاتی یا نوح (ع)، آبی رنگ
3. رده دل یا ابراهیم (ع)، سرخ
4.  رده ابرآگاهی یا موسی (ع)، سفید
5. رده روح یا داود (ع)، زرد
6. رده سر یا عیسی (ع)، سیاه
7. رده مرکز خدایی یا محمد (ع)، واپسین رده نور سبز درخشان

مفاهیم رنگ ها در ادیان مختلف

• سفید

 در تحلیل رنگ سفید، معصومیت غیر قابل لمس و درک نشدنی را می توان عنوان کرد. سفید عدم تمایز و کمال متعالی، سادگی، نور خورشید، هوا، تنویر، پاکی و معصومیت و نشان قدوسیت است. امروزه لباس سفید نشانی از شادکامی است و اغلب لباس نوعروسان، سفید است. هندی ها در مراسم عزا سفید بر تن می کنند که نشانه مشایعت متوفی به بهشت و رسیدن به کمال است.

سفید به همراه قرمز به معنی مرگ است. در فرهنگ های گوناگون رنگ سفید را به معانی ذیل به کار می برند. در مذهب بودا نشانه ای از تسلط بر نفس، نجات، تارای سفید پوش قلمداد میشود. در مسیحیت نماد روح مطهر، شادی، پاکی، بکارت و در یونان باستان نمادی از سوگواری، عشق، زندگی و مرگ است. رنگ برگزیده و انتخاب اول اسلام، رنگ سفید است که امام باقر(ع) می فرماید: «هیچ لباسی بهتر از لباس سفید نیست».

•  قرمز

 رنگی است متجاوز، که در تمدن های بدوی بسیار عمومیت دارد. زیرا با خشم، غضب، کشمکش و خطر رابطه نزدیکی دارد. در میان هندیان رنگ قرمز دارای جایگاه ویژه ای است و رنگی مقدس به شمار می آید. آنان پیشانی گاوها را با رنگ قرمز رنگ آمیزی می کنند و نوعروس را با رنگ قرمز از دیگران متمایز می نمایند. رنگ قرمز برای دفع چشم زخم هم در میان آنها استفاده می شود.

در دین یهود قرمز بیشتر نشانه گناهان شهوانی است. پیتر بروگل نیز در نقاشی های خود این رنگ را نشانه گناه می دانست. مسیحیان قرمز را سمبلی از شهیدان میدانند. در ژاپن این رنگ نماد خوشبختی و سعادت است. مصریان این رنگ را محافظ آتش میدانستند.

در ایران نیز لباس عروسان بلوچی به این رنگ است. در مراسم آیینی عاشورا نیز قرمز نماد شهادت است. در ایران نشانه آتش و لباس پیروان بابک خرم دین است. لاله سرخ رنگ نیز نمادی از شهادت در فرهنگ ایرانی – اسلامی ماست. سهروردی وقتی از عقل سرخ بحث می کند، یعنی عقلی که در انسان وجود دارد.

عقل انسان بر حسب ذات، سفید و نورانی است، اما فقدان آن تاریکخانه و ظلمت است. پس عقل سفید و شفاف و ذاتا نورانی وقتی در این ظلمت قرار بگیرد، سرخ می شود. پس عقل سرخ یعنی عقل آدمی.

• زرد

 رنگ زرد روی هم رفته از رنگ های نورانی است. این رنگ کنایه ای از خورشید، رنگ ابدیت و جاودانگی است. در قرن دهم در فرانسه، درب خانه جنایتکاران را با این رنگ مشخص می کردند؛ به نوعی رنگ خیانت است.» در یونان باستان الهه ها و دوشیزگان را با رنگ زرد زعفرانی به تصویر می کشیدند. در قرون وسطی رنگ زرد کمرنگ نشان خیانت بود و نقاشی یهودای خائن را با رنگ زرد نشان میدادند. در چین و تمدن مسیحی غرب و تا حدی ایران، این رنگ سمبل تقدس است و معمولا هاله دور سر مقدسین با رنگ زرد نشان داده می شود.

•  آبی

آبی رنگ خرد است. فراست و کشف و شهود را به همراه دارد. بصیرت و اشراق و اندیشه را معنا می کند. آبی رنگی درونی است که در انسان حالتی ماورایی ایجاد می کند. یونانیان رنگ آبی را نمادی از ظلمت میدانستند. در کلیسا غالبا آبی به عنوان نشانه ای از شکوفایی، تواضع و اعتقاد استفاده میشود. در اندیشه مسیحی رنگ آبی نمادی از ملکوت، حقیقت ملکوتی، ابدیت، ایمان و رنگ مریم عذراست. آبی در تفکر ایرانی نماد پاکی و معنویت است. در معماری مساجد اسلامی، رنگ آبی و فیروزهای بسیار به کار رفته است.

• سیاه

بیشتر به عنوان نمادی از بدی به کار گرفته می شود. تاریکی آغازین، خلا، شر، ظلمت بزرگ، یاس، ویرانی، تباهی، اندوه، متانت، وقار و سنگینی؛ سیاه به معنی سخت سنگدل و غیرعقلانی نیز هست. در نوع پوشش شاید بیانگر افسردگی، یاس و ناراحتی و سوگواری هم تلقی شود. اما مفاهیم اجتماعی همواره در گذر تاریخ دستخوش تغییر و تحول بوده است.

به طور مثال در هنر یونان که اصل آن بر پایه طبیعت گرایی و عقل پایه ریزی شده است، به پیکره هایی بر روی سفالینه ها بر می خوریم که تمام پیکرهها یکدست سیاه هستند و با خطوط سفید از هم جدا شده اند. در این پیکره ها، تا حدودی نوعی تعادل و تقارن به چشم می خورد و بیشتر موید ارجح بودن خرد نسبت به احساس است. در ایران مشایخ صوفیه در پوشیدن یا نپوشیدن جامه ها و خرقه های سیاه متفق القول نبودند، زیرا پیامبر (ص) رنگ سیاه را جز در مورد عمامه و کفش و عبا مکروہ میدانستند و در احرام و کفن آن را جایز نمیشمردند.

از سوی دیگر رنگ سیاه شعار رسمی خلفای بنی عباس بوده است. بنابر این، لباس رسمی آنها نیز سیاه بوده است. اینان کلاهی نوک تیز و قبایی هر دو سیاه بر تن می پوشیدند، به همین دلیل آنها را سیاه جامگان می نامیدند. رعایای آل عباس نیز سیاه پوش بودند. زنان این دوره از حجابی که سرتاسر بدن را می پوشاند و معمولا سیاه بود استفاده می کردند. در تصوف رنگ سیاه را اغلب رنگ شیطانی و سیاه بختی و در مرتبه پایینی میدانند، ولی تعدادی نیز آن را رنگ تکامل یا به عبارتی بالاترین رنگ می دانند. بدین معنا که انتخاب رنگ سیاه یعنی گذشتن از عالم مادیت و از این منظر، رنگ سیاه در صدر رنگها قرار می گیرد.

مدرسه معماری داخلی آرت کانر

برگزارکننده دوره های معماری داخلی و دکوراسیون

آدرس:گرگان-خیابان 5 آذر- مجتمع هیرکان-طبقه اول - واحد 181

artconnor_com
۰۱۷۳۲۳۳۱۵۱۳